Gmach Główny Muzeum Narodowe w Szczecinie, ul. Wały Chrobrego 3
Wystawa czasowa czynna od 4 września 2012 do 24 lutego 2013
otwarcie wystawy: 4 września 2012 (wtorek), godzina 17.00, wstęp wolny
godziny otwarcia: wtorek–piątek 10.00–18.00
sobota i niedziela 10.00–16.00
kurator: Krzysztof Kowalski
patronat honorowy: Marszałek Województwa Zachodniopomorskiego
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Dofinansowano ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego w roku 2012
„Skarb zapadł się głęboko pod ziemię. A wzgórze poszukiwacze szczęścia tak rozkopali, że dzisiaj trudno dociec, w którym miejscu znajdowała się Góra Żaka wraz ze swoim skarbem.”
[Skarb z Wału Zamkowego w Stołczynie, (w:) Podania, legendy i baśnie o Szczecinie zebrała i opracowała Anna Malejka, Szczecin 2003, s. 129–130; w przekładzie i ze zmianami opracowującej zbiór, na podstawie: Der Schatz im Burgwall zu Stolzenhagen, (w:) Pommersche Sagen. Gesammelt und herausgeben von Alfred Haas, Berlin 1912]
Zabytki archeologiczne są źródłem wiedzy nie tylko o czasach, z których pochodzą, lecz także o tych, w których je odkrywano, a ich losy często splatają się z najnowszą historią regionu. Chcielibyśmy zaprezentować Państwu wystawę opowiadającą, w formie symbolicznej, o dziejach najstarszej części szczecińskiej kolekcji starożytności pomorskich. Była ona gromadzona w Szczecinie od pierwszej połowy XIX wieku aż po pierwszą połowę lat czterdziestych XX wieku. Na ekspozycji zaprezentowane zostaną te spośród pomorskich zabytków archeologicznych, które odbyły najdłuższą wędrówkę, zanim po wielu latach trafiły ponownie do „macierzy miast pomorskich”.
Początki systematycznego tworzenia regionalnej kolekcji archeologicznej sięgają lat dwudziestych XIX stulecia, które nazywane jest niekiedy, z racji upowszechniania wiedzy o przeszłości, „wiekiem historii” – okresem rozbudzenia zainteresowań dziejami kultury Pomorza. Przez kilkadziesiąt lat zbiory były przechowywane w Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. W 1912 roku umieszczono je w nowo wybudowanym gmachu muzealnym przy Wałach Chrobrego, gdzie od 1913 roku były eksponowane. Po dwunastu latach rozpoczął się kolejny exodus kolekcji, która zasiliła tworzone w Szczecinie muzeum gromadzące zbiory regionalne kultury dawnej. W okresie drugiej wojny światowej, w związku z zagrożeniem atakami lotniczymi, najcenniejsze zabytki, a wśród nich eksponaty archeologiczne, zostały ewakuowane i zabezpieczone w kilkudziesięciu miejscach na obszarze całej ówczesnej Prowincji Pomorze. Dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku dotarły do szczecińskich muzealników informacje, iż część zabytków archeologicznych ocalała z zawieruchy wojennej i znajduje się w Stralsundzie. Niemal w tym samym czasie rozpoczęły się starania o dokonanie ich wymiany, w ramach której strona polska przekazać miała przedwojenne zbiory szczecińskie z odkryć archeologicznych w obecnych granicach Niemiec, a strona niemiecka znaleziska z terytorium w aktualnych granicach Polski. Po wieloletnich staraniach oraz negocjacjach prowadzonych na szczeblu dyplomatycznym, wymiana została zrealizowana w 2009 roku.
Wystawa poprzedzona została pokazem zorganizowanym w Muzeum Narodowym w Szczecinie tuż po zakończeniu wymiany. Na kanwie tego pokazu powstał projekt ekspozycji czasowej poszerzonej o multimedialną prezentację umożliwiającą zapoznanie się z całą kolekcją, okolicznościami odkrycia poszczególnych zabytków ukazanych również na fotografiach i uporządkowanych w układzie chronologicznym oraz według miejsc pochodzenia. Bezpośrednio na wystawie zaprezentowana będzie część zbiorów, które dobrane zostały pod kątem różnorodności form i kategorii znalezisk datowanych od epoki kamienia, po wczesne średniowiecze. Będzie można obejrzeć zarówno skarby, jak i przedmioty z wyposażenia pochówków, a także inne znaleziska odkryte w rozmaitych okolicznościach. Eksponaty nie będą jednak uporządkowane wedle kryteriów archeologicznych – wieku, wybranej problematyki pradziejowej czy kontekstu lub miejsca znalezienia – uwzględnionych w strefie multimedialnej. Ich układ w sposób symboliczny naśladuje ewakuacyjny rozkład zabytków w skrzyniach-witrynach, które obustronnie przebijają mur, metaforycznie przełamując zaszłości w dziedzinie dóbr kultury w stosunkach polsko-niemieckich.
Wystawa będzie prezentowana od 4 września 2012 roku do 24 lutego 2013 roku w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Szczecinie, a następnie zabytki opuszczą Szczecin, aby udać się w wystawienniczą wędrówkę po Polsce.
www.muzeum.szczecin.pl
www.facebook.com/muzeum.szczecin
Muzeum Narodowe w Szczecinie – Instytucja Kultury Samorządu Województwa Zachodniopomorskiego współprowadzona przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Opisy do fotografii:
Fot. 1 – Harpun kościany z Gniewina (opis: Krzysztof Kowalski, fot. Grzegorz Solecki)
Okoliczności odkrycia: w latach 80. XIX w., podczas wydobywania margla w okolicach Gniewina, pod warstwą torfu znaleziono kilka przedmiotów wykonanych z poroża i kości. Wśród nich odkryto jeden lub dwa harpuny. Wątpliwości co do liczby okazów wynikają z niewielkich różnic pomiędzy rysunkiem w pierwszej publikacji znaleziska, która ukazała się w 1889 r., a fotografiami zamieszczonymi w późniejszych opracowaniach z lat 20. i 30. XX w., już z pewnością przedstawiających zabytek zachowany w zbiorach szczecińskich.
Opis przedmiotu: harpun o długości 17,8 cm, z jednym dobrze wyodrębnionym zadziorem i z nasadą ściętą w klin, wykonany z kości śródstopia dorosłego zwierzęcia. Na zagładzonej powierzchni pozostały ślady po obróbce kości oraz nieregularne ryty, które nie tworzą czytelnego układu ornamentacyjnego. Okazy z pojedynczym zadziorem, odpowiadające numerowi 5 w podziale J.G.D Clarka, określane są, biorąc nazwę od przedmiotowego znaleziska, jako typ Gniewino.
Chronologia: środkowa epoka kamienia (mezolit). Harpuny typu Gniewino występują na stanowiskach związanych z zespołami kompleksu maglemoskiego i datować je można od okresu borealnego do wczesnego okresu atlantyckiego.
Fot. 2 – Zachowany częściowo skarb przedmiotów brązowych z Mielenka (opis: Dorota Kozłowska-Skoczka, fot. Grzegorz Solecki)
Okoliczności odkrycia: naramienniki wraz z innymi przedmiotami z brązu zostały wyorane przez rolnika Krohna w 1899 r. Stanowią one część skarbu, w skład którego wchodziły także: fragment szpili typu lüneburskiego, fragment taśmy z brązu, obuch siekierki typu Kłodzisko, ułamek naszyjnika kołnierzowatego typu meklemburskiego oraz fragment wąskiej taśmy o przekroju daszkowatym.
Opis przedmiotu: a) para naramienników z tarczkami spiralnymi typu Czernice. Kabłąki zdobią grupy poprzecznych kresek oraz motywy jodełkowe, tarczki natomiast o średnicy 7,5–8,2 cm pokryte są tylko ukośnymi i poprzecznymi nacięciami; b) otwarta obręcz ze zwężonymi końcami, wykonana z grubego pręta. Średnica 8,5 cm.
Chronologia: starsze okresy epoki brązu (1. poł. III okresu).
Fot. 3 – Naszyjnik brązowy z kolbowatymi zakończeniami z Długiego (opis: Bartłomiej Rogalski, fot. Grzegorz Solecki)
Okoliczności odkrycia: na przełomie lat 1932 i 1933 na gruntach wsi odkryto cmentarzysko, które dostarczyło znalezisk grobowych opublikowanych w krótkim komunikacie już w 1934 r., gdzie wymieniono zabytki zgłoszone przez lokalnego nauczyciela Karla Friedricha, w tym omawiany naszyjnik. Rok 1934 upłynął na próbach przekonania Emila Schalowa – właściciela pola, na którym znajdowało się cmentarzysko – by przekazał ów naszyjnik do muzeum, a także zgodził się na rozpoczęcie wykopalisk. Badania terenowe przeprowadzono jesienią 1934 r. i kontynuowano w 1935 r. Odkryto 70 grobów. Wyniki badań terenowych zostały szybko opublikowane przez H.J. Eggersa. Kolejne kampanie wykopaliskowe miały miejsce do 1939 r. Wyniki tych badań ogłoszono drukiem znacznie później, ponieważ dopiero w 1964 r.
Opis przedmiotu: naszyjnik o średnicy 15,3 cm wykonany z brązu, posiada zakończenia wyraźnie pogrubione, kielichowatego kształtu z zagłębieniami na końcach. Uwagę zwraca jego bogate i zróżnicowane zdobienie, które pokrywa tylko stronę zewnętrzną. Waga zabytku wynosi 270 g.
Chronologia: młodszy okres przedrzymski.
Fot. 4 – Wyposażenia grobu szkieletowego z Sierosławia (opis: Henryk Machajewski, fot. Grzegorz Solecki)
Okoliczności odkrycia: przypadkowe odkrycie w latach 90. XIX w. Podczas wybierania piasku znaleziono grób szkieletowy nakryty brukiem kamiennym. Wyposażenie grobu stanowiły 2 naczynia brązowe, w tym jedno zachowane fragmentarycznie, 4 zapinki brązowe, szpila srebrna, igła brązowa, 2 brązowe okucia pasa. Zabytki przekazano do muzeum w Szczecinie. Z zespołu zaginęła jedna z zapinek (typu A.IV, s. 2, 75 wg O. Almgrena).
Opis przedmiotu: wczesny rondelek brązowy z okrągłym otworem w typologii importów rzymskich odpowiadający okazom typu E 140 wg Eggersa; szpila srebrna z ażurową główką odpowiadająca okazom grupy II/20 wg B. Beckmann; fragment igły brązowej z podłużnym oczkiem; brązowe silnie profilowane okucie końca pasa grupy I wg R. Madydy; brązowe złącze ogniwkowe składające się z kółka profilowanego oraz skuwki profilowanej, przytwierdzonej do pasa dwoma nitami; 2 egzemplarze tych samych zapinek brązowych silnie profilowanych z ażurową pochewką nawiązujące do typu A.IV, s. 1, 68 wg O. Almgrena; zapinka brązowa silnie profilowana z trąbkowatą główką nawiązująca do typu A.IV, s. 2, 75 wg O. Almgrena; taśmowata blacha brązowa, będąca fragmentem naczynia lub okucia rogu do picia.
Niemal cały zespół detali stroju zmarłego (zapinki, szpila, okucia pasa) stylistycznie nawiązuje do wytworów wywodzonych z Noricum i Panonii (A.IV, 68, okucia pasa) oraz dolnego Nadłabia (A.IV, 75, szpile), skąd w dobie napływu na teren Barbaricum importów tzw. fali słowackiej (tu: rondel typu E140) rozpowszechniły się w międzyrzeczu Łaby i Wisły. Zjawisko to jest dobrze udokumentowane na Pomorzu Zachodnim, co odzwierciedla dynamiczny rozwój kontaktów tego regionu z prowincjami rzymskimi.
Chronologia: okres rzymski – poł. I w. n.e (faza B1b).
Fot. 5 – Skarb srebrny siekańcowy z Kani (opis: Agnieszka Kowalówka, fot. Grzegorz Solecki)
Okoliczności odkrycia: skarb srebrnych ozdób i monet (m.in. arabskich) ukryty w glinanym naczyniu został przypadkowo odkryty w 1847 r. w grobie megalitycznym (prawdopodobnie w miejscu położonym na wschód od wsi). Zawartość depozytu podzielono pomiędzy instytucje muzealne w Szczecinie i Berlinie. W zbiorach szczecińskich znajdują się obecnie jedynie ozdoby.
Opis przedmiotu: silnie rozdrobniony złom srebrny, wśród którego wyróżnić można następujące ozdoby: a) pierścionek o średnica 2,35 cm wykonany z drutu (brązowego?) okrągłego w przekroju; b) 3 ułamki płytek naszyjnika zdobione puncowanym motywem wklęsłych trójkątów z pseudoziarniną wewnątrz lub czworokątami; c) niewielki kabłączek skroniowy z esowatym uszkiem o średnicy zew. 1,5 cm (lekko zdeformowany); d) 5 fragmentów lunul (?) wykładanych filigranem i granulkami, z guzami pod uszkiem i na rogach; e) 38 fragmentów zausznic półkolistych z zawieszkami na łańcuszkach (romboidalnymi, owalnymi zdobionymi pseudofiligranem wykonanym w technice brakteatowej); f) ok. 100 ułamków blaszek srebrnych, w tym fragmenty kaptorg zdobionych filigranem, granulkami, guzami, motywami zoomorficznymi; g) ok. 10 fragmentów zausznic/kolczyków, w tym typu Ochle, Świątki, półkolistej z główkami zwierząt, krzyżowatej (?); h) 4 ułamki paciorków malinowatych i owalnych; i) pogięty drut brązowy/miedziany; j) złom srebrny. Waga depozytu 70,9 g.
Chronologia: wczesne średniowiecze (X w.).
